Hoe je elk vermogen tot mededogen verleert: de snode energie van historische erfenis?

Welke historische energieën spelen in het Joods-Palestijns conflict in Gaza een rol?

Schœne lant, rîch unde hêre,
swaz ich der noch hân gesehen,
sô bist dûz ir aller êre.

Juden, Cristen unde heiden (...)
Al diu welt, diu strîtet her.

- uit: Palästinalied, Walther von der Vogelweide (ca. 1170 - ca. 1230)

Door Rolf Wennekes

Wellicht was het Stefanus die anno domini 35 de eerste steen in de vijver van antisemitisme gooide. Had hij de ‘hardnekkigen en onbesnedenen van hart en oor’ niet van de moord op zíjn Messias beticht? Kajafas – hogepriester van de tempel en voorzitter van het sanhedrin dat volgens de overlevering twee jaar daarvóór verraad aan Jezus had gepleegd – veroordeelde Stefanus immers ter dood door steniging. En de door Stefanus veroorzaakte rimpels werden allengs golven, door de eeuwen heen opgestuwd tot bulderende tsunami van hetzes, vervolgingen, verwoestingen, pogroms en massacres: in het Andalusië van de 13de eeuw werden naast Joden ook Moren met zijn tienduizenden tegelijk door Katholieke Koningen verdreven casu quo geslachtofferd. En in 1506 werden in Lissabon dan nog eens ruim duizend Sefardim – Iberische Joden – gruwelijk afgeslacht. Maar die aantallen vallen in het niet bij de lijdensweg van de Asjkenazim – Oost-Europese Joden, tijdens vroege Russische, Poolse en latere Odessa- en Kyiv-pogroms, en bovenal bij de vernietiging van leven op industriële schaal onder meedogenloze ss-beulen. Geen god die een uitverkoren volk zo nijpend in de steek heeft gelaten als JHWH. Achtervolgd door wanstaltige narratieven – in de 15de eeuw mede aangezwengeld door ras-antisemiet Martin Luther –, met het sediment van eeuwen aan brute vervolging in de aderen en met gestigmatiseerd en tot in het merg gehavend DNA keren na de Holocaust drommen ontheemden, vervuld van grootse maatschappelijke, deels zelfs sociaal-anarchistische dromen, terug naar Bijbelse geboortegrond. Velen van hun hadden de verschrikkingen in kampen ternauwernood overleefd. In tal van nederzettingen en koloniën op Palestijnse bodem vinden diep getraumatiseerde zielen en hun niet minder getraumatiseerde kindskinderen enige houvast om, zo goed en kwaad als dat gaat, een nieuw leven op te bouwen. En geïnspireerd op de eind 19e-eeuwse Zion-fictie van de Oostenrijker Birnbaum en de Hongaar Herzl stichten die een eigen land, vanaf 1949 de Staat Israël, na als volk systematisch, om volstrekt arbitraire religieuze, politiek-sociale en raciale redenen, sinds eeuwen te zijn achtervolgd, geïsoleerd, gekleineerd, ontmenselijkt en uitgemoord. Oceanen van afgrijselijk verdriet en onnoemelijk, sinds talloze generaties opgestapeld trauma. Niemand zal ooit nog onze waarden aantasten of één van ons volk leed toebrengen, ontvoeren of afslachten, moeten ze hebben gedacht. Want bovenmatig assertief gemaakt door de geschiedenis zullen ze elke wandaad, tegen hen begaan, meedogenloos vergelden en duizendvoudig wreken.

Het Calimero-syndroom

Als een rode draad loopt de geschiedenis van welhaast bovennatuurlijke zelfwording van een klein, verstrooid volk door zijn oudste geschriften. Daarin roept dat volk zichzelf in het etnisch versplinterd, geopolitiek patchwork-landschap van toentertijd, temidden van aanzienlijk krachtigere, honkvaste en technologisch hoogstaandere culturen uit tot de door JHWH uitverkorenen. Bij de wisseling van de wacht binnen de evolutie van de geestesgeschiedenis wint die Éne het van alle overige berggoden en regeert tot in onze contreien en tot op de dag van vandaag, jaloers als hij in zijn strijd om spirituele alleenheerschappij is. En dat geeft een klein lijdend volk zegevierende krachten, als Moshe - met magische steun van door die Éne gezonde plagen - de uittocht der tot slaaf gemaakte Israëlieten van een machtige farao afdwingt, en als een veel kleinere, edoch slinkse koning de Filistijnse reus Goliath velt, of wanneer JHWH een imposante toren laat imploderen, waarover men aan de kampvuren in de Babylonische diaspora van die dagen slechts meewarig kan gniffelen. Deze mythologie speelt daarmee een niet onaanzienlijke rol voor een volk dat uithongering, opsluiting en de volstrekte willekeur van geweld ként als geen ander. En dat het vermogen tot empathie door zijn eigen verschrikkelijke wordingsgeschiedenis verleerd lijkt te zijn.

Kibboetsromantiek

In 1971, na mijn eindexamen aan het Konrad-Adenauer-gymnasium, stap ik de Israëlische ambassade in Bonn-Bad Godesberg binnen. Gedreven door idealistische hippieromantiek wil ik me opgeven voor vrijwilligerswerk in een kibboets. Verder dan de receptie van de ambassade kom ik echter niet, en ik voel al meteen dat aandringen zinloos is. Achteraf besef ik dat ik die waakzame receptioniste had moeten melden dat ik géén Duitser ben. Enfin, dan maar naar Seelisberg, mijn Toverberg in de Zwitserse Alpen, alwaar ik onder leiding van Maharishi Mahesh Yogi de volgende jaren in hemelse stilte aan de ontplooiing van mijn geest werk.
     Na 2023 rest van mijn kibboetsidealisme vrijwel niks meer: met een, overigens begrijpelijke, desalniettemin assertieve agressie van dik twee millennia aan pogroms delen ultraconservatieven in de Knesset inmiddels de lakens uit. Sinds decennia getergde en geradicaliseerde Palestijnen voeren een afgrijselijke terroristendaad uit, met verschrikkelijke verminkingen, mishandelingen, verkrachtingen en gefilmde ontvoeringen: Operatie Al-Aqsa-storm in oktober 2023. En aloude wonden worden schrijnend opengehaald. Kernreactie van ontketende boosheid, van geweld op geweld, van de wet van causaliteit, van tegen anderen beraamd geweld dat als een boemerang op de vergelders zal terugslaan, van boosheid die ooit op het eigen hoofd zal gaan neerkomen (Psalmen 7:17).

Wereldvrede in het geding?

Toen een goede vriend in ons gesprek enige tijd terug opperde dat hij vond ‘dat de Joden de nieuwe nazi’s waren’, schrok ik daar even van. ‘Sinds 1948 verdrijven Joden op systematische en agressieve wijze de Palestijnen van hun geboortegrond om Lebensraum ’, ging hij door. ‘En de Hebreeën doen dat vanuit een oudtestamentische Blut-und-Boden-gedachte.’ Israël concentreert volgens hem de oorspronkelijke bevolking van meer dan twee miljoen mensen op een hermetisch van de buitenwereld afgesloten gebied. ‘Mensen leven er hutje op mutje’. Mijn vriend vergeleek de Gazastrook met de concentratiekampen van de nazi’s. ‘Herinner je je de beelden van het getto van Warschau?’ - ‘Natuurlijk ken ik die verschrikkelijke beelden! Lijkjes overal op straat. Bedelende, uitgemergelde kinderen. Op systematische, meedogenloze wijze uitgehongerde mensen, met vermagerde en vuile gezichten en diepliggende, uitvergrote ogen. De verschrikkelijkste ziekten die er welig tieren. Verwoeste woningen. En overal puinhopen en afvalbergen. Schimmen die op karren lijken afvoeren.’ Mijn vriend keek mij even diep in de ogen. En van de ene seconde op de andere realiseerde ik mij dat ik in feite de omstandigheden had getekend die ik vrijwel dagelijks op het 8-uur-journaal uit Gaza zie. Aan mijn schrikreactie kon mijn vriend mijn plotselinge gewaarwording aflezen.
     Wat volgde was een minutenlange stilte.
     ‘Israël schept met zijn agressieve en inhumane beleid in Gaza één grote kweekvijver voor nieuwe, nog slimmere en hardere Hamas-generaties. Netanyahu zegt pas te stoppen wanneer Hamas volledig vernietigd is. Dat dat een volstrekte illusie is, beseft hij ook wel. Dus komen zijn woorden er feitelijk op neer dat het complete Palestijnse volk uitgeroeid moet worden. En vredesbesprekingen zijn a priori kansloos, want geen van de partijen stapt daar onvoorwaardelijk in. Er wordt te veel bij voorbaat uitgesloten.’

Vervloekte aarde

Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de nazikampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide. Regeert Adolf Hitler dan toch over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij zijn - onopzettelijke - gratie? Als Hitlers laatste vloek? Zou zonder die bittere nazi-erfenis niet Palestina als land van drie monotheïstische religies nog gewoon zo heten? Maar de grond is er vervloekt, juist door die godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwig durende vete van concurrerende, wrede strijd om de absolute waarheid is gelegd. En elk van deze broeder- of zusterstromingen claimt dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor JHWH, vervolgens voor God de Vader en te langen leste voor Allah, drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden om religieuze en wereldse hegemonie. In de 11de eeuw roepen ridders van de Eerste Kruistocht, onder aanvoering van Godfried van Bouillon, Jeruzalem uit tot hun christelijke koninkrijk. En tot overmaat van ramp, want het is wachten op de wraak van moslimvorsten en de herovering van het domein, een kleine 200 jaar later. Het feit dat de Islam op het vlak van de ethisch-theologische geestesgeschiedenis een dikke 600 jaar achterloopt op die van het christendom en bovendien is ontstaan uit een oorlogszuchtige en bloedig bevochten emancipatie, belooft in mijn ogen overigens weinig goeds.

Als de explosieve kluwen daar niet ontwart kan worden, zullen de geopolitieke naweeën minstens net zo ernstig zijn als een voor Europa ongunstige afloop van de Russische oorlog tegen Oekraïne. ‘[…] dit gebied (Palestina, RW) [is] verscheurd door spanning en twist en vormt een mogelijke bedreiging voor de wereldvrede’ [cursivering: RW], aldus een studie van de Verenigde Naties uit 1981. Sindsdien is er door politieke leiders met tactisch-strategisch sterk polariserende agenda’s alleen maar meer olie op het vuur gegooid.
     Een ding is zeker: de op hol geslagen uitbarsting van geweld en wraak en geweld en vergelding is – hoewel het een andere aanschijn heeft – géén onhandelbare natuurkracht, maar mensgemaakt en de oplossing ligt dus, hoe dan ook, in mensenhanden. En hoe je het wendt of keert: geweld veroorzaakt geweld. Zolang wandaden en verwijten ieder gesprek in de weg staan, zal het vuur van de causaliteit, van vergelding op vergelding tot in lengte van dagen alleen maar verder om zich heen grijpen.

© 2024 - Rolf F.J. Wennekes