Het gemiste fatsoen van NRC-ombudsman Arjen Fortuin

Op 20 september 2024 haalt NRC-ombudsman Arjen Fortuin een nimmer door deze kwaliteitskrant gepubliceerd artikel ‘Mijn familie was óók fout in de oorlog’ aan. Hij noemt dat artikel tot twee maal toe ‘korzelig’, zonder de lezer de kans te bieden, zich van deze negatieve framing zelf te overtuigen. ‘Op zijn minst buitengewoon nalatig’, vindt Rolf Wennekes.

Mijn familie was óók fout in de oorlog

Door Rolf Wennekes

‘Die oorlogsdossiers vertellen maar een deel van wat er is gebeurd’, aldus Jos Verlaan op 14 september 2024 over zijn Nijmeegse oom, Geert Verlaan, lid van de Waffen-ss in nrc. Geert Verlaan was twee jaar verloofd met Elisabeth (Bep) van Hooijdonk (1923-2012). Bep van Hooijdonk was mijn tante, de oudere zus van mijn moeder. De foto van Geert met doodshoofd-pet stamt uit Beps fotoarchief dat na haar dood in mijn bezit is gekomen. Voor mijn boek (Onder de Zwarte Zon - De verleiding van de nazi-mystiek, 2024 Noordboek) heb ik eveneens zeer uitgebreid onderzoek gedaan naar Geert Verlaan, de verloofde van mijn tante en de oom van Jos Verlaan. Via het Bundesarchiv ontving ik het volledige Dossier ‘SS-Rottenführer Gerhard [Geert] Verlaan’ (ruim 110 belastende pagina’s), afkomstig uit het archief van het Rasse- und Siedlungshauptamt ss.
     Bep van Hooijdonk was de dochter van de Nijmeegse boekhandelaar André van Hooijdonk. Hij en zijn zoon Dré zijn door het tribunaal van Arnhem veroordeeld voor collaboratie. Hun wederwaardigheden vormen de kern van mijn boek. Mijn opa verbood het de vrijer van zijn dochter dat die haar in ss-uniform zou komen bezoeken. Er zijn twee vrij hartstochtelijke brieven van mijn oom Dré – een levenslang, fervent militarist – aan Geert Verlaan bewaard gebleven, die destijds voor zijn opleiding in de SS-kazerne in Krakau verbleef. Overigens is mijn tante in hoofdzaak veroordeeld voor haar lidmaatschap van de na de oorlog als nationaalsocialistische organisatie aangemerkte Nederlandsch-Duitsche Kultuurgemeenschap (ndk).
     Uit de Duitse documentatie blijkt nergens dat Geert Verlaan ‘[a] wegens desertie aan het [b] Oostfront [c] ter dood veroordeeld’ was. Zelfs Jos Verlaan uit hierover zijn twijfel, al verzuimt hij de ware toedracht te vermelden. Want zijn oom had zonder toestemming van hogerhand een aantal dagen verlof van de SS-Junkerschule Tölz genomen, wellicht om in München zijn op 8 september 1944 geboren zoontje Gerhard Michael Albert te zien.
     In Pyatilipy, gelegen in het noordwesten van het Russische district Novgorod Oblast, raakt hij zwaar gewond aan zijn linker onderarm. Hij wordt naar Oostenrijk verplaatst om er in veldlazaret 126 te herstellen. Het is dan ergens eind juli 1942 en hij is dan nog met mijn tante verloofd. Maar dan piest Geert naast de pot: in het afschrift van een vonnis van 26 februari 1943 aan G. Verlaan, Debica/Krakau, gericht, wordt vermeld dat mejuffrouw Hannerl R. uit Langenwall/Graz afziet van een huwelijk met Verlaan alsmede van een geboortemelding aan Geerts familie en aanstaande bruid Bep van Hooijdonk. Verlaan heeft zich er immers toe verplicht in de alimentatie van het kindje te voorzien. Uit het contact van Geert Verlaan met Hannerl R. in de herfst van 1942 wordt op 1 mei 1943 het Oostenrijkse buitenechtelijke dochtertje Gerlinde geboren. Toch komt iets van het Oostenrijkse slipperte ter oren van mijn tante, want ze verbreekt de verloving.
     Interessant in mijn ogen is dan nog Geerts eigenmachtige ariërverklaring.
     Uiteraard zijn daarmee de ‘ontlastende’ brieven van de grootouders van Jos Verlaan aan hun zoon Geert valse vrijpleit- c.q. alibi-documenten, met een des te schrijnendere werking op de lezer van deze tijd.
     Jos Verlaan schrijft dat in Duitse archieven ‘ook dat soldijboekje niet’ is terug te vinden. Dit is onjuist. Weliswaar vermeldt het Soldbuch geen noemenswaardige gegevens, buiten misschien de gegevens van uniformonderdelen en wapens die Geert ontvangt. Maar op de voorkant staat met potlood geschreven ‘Grab unbekannt’ en op pagina 1 staat, in Sütterlin-handschrift, ‘Neuausfertigung’ en de datum van afgifte is 21 september 1944. Kortom: zijn eerste Soldbuch moet Geert kwijtgeraakt zijn. De genoemde datum is nog in een ander opzicht opvallend. Die staat namelijk ook vermeld als vonnisdatum van de rechtbank ‘XI Stuttgart’ op de Vollstreckungs- und Gnaden-Karteikarte van Geert, waarvan neef Jos Verlaan kennelijk geen kopie heeft. Voor zijn wangedrag wordt Geert ‘gratie’ verleent door overplaatsing, per 24 oktober 1944, naar het ss-Sonderregiment Dirlewanger, wat in die laatste maanden van de oorlog beschouwd kan worden als een ‘Himmelfahrtskommando’ in de zin van ‘die zien we nooit meer terug’. Oskar Dirlewanger die in 1922 tot dokter in de politieke wetenschappen promoveert en in 1934 wegens verkrachting van een dertienjarig meisje tot twee jaar gevangenis wordt veroordeeld, schopt het bij de Waffen-SS tot Oberführer, een soort stafofficier. Zijn regiment dat voor een groot deel bestaat uit pathologische ex-patiënten en -gedetineerden neemt in de oorlogsjaren deel aan de meest sadistische gruweldaden tegen de menselijkheid, met in 1944 massa-executies, marteling van gevangenen en plundering en verkrachtingen tijdens de opstand van Warschau.
     Overigens is bekend dat Reichsführer SS, Heinrich Himmler, leden van zijn ss voor wangedrag ter correctie met enkele weken gevangenis of KZ liet bestraffen (overigens niet te vergelijken met de inhumane omstandigheden van de ‘echte’ concentratiekampgevangenen).

Op zoek naar een graf van Geert Verlaan leveren de jarenlange inspanningen van Deutsche Dienststelle für die Benachrichtigung der nächsten Angehörigen von Gefallenen der ehemaligen deutschen Wehrmacht (WASt) overigens niets op. Naoorlogse Duitse instanties trachten vergeefs Geerts echtgenote te bereiken, maar die is met onbekende bestemming vertrokken. In november 1958 wordt de inschrijving van het overlijden via het DRK (Deutsches Rotes Kreuz) Berlin-Ost verwijderd uit het overlijdensregister. Vervolgens wordt de burgerlijke stand Münchehofe (bij Berlijn) via hetzelfde DRK verzocht, de uitschrijving uit het overlijdensregister ongedaan te maken, onder vermelding dat er inzake het sterfgeval GV geen gegevens te achterhalen zijn. Weduwe Albertine hertrouwt rond 1959. Op 12 juni 1997 – ruim een halve eeuw nadat SS-Schütze Verlaan is gesneuveld of verdwijnt – wordt door de Duitse instanties officieel vastgelegd dat er geen graflocatie te achterhalen is en wordt dossier V-267/465 definitief gesloten.
     Het spoor van Dirlewanger en diens Schwarze Jäger van de 36. Waffen-Grenadier-Division der SS volgend, belandt Geert Verlaan vrijwel zeker in het volgende helse scenario: Op 15 december 1944 neemt Geert in het legerdepot zijn CZ27-pistool van ss-depotbeheerder Hoffmann met het nummer 68653 in ontvangst. Daags daarop volgt het Ersatz-Bataillon met Geert Verlaan en enkele tientallen kameraden van de ss-Junkerschule de marsorders op en vertrekt richting Berlijn. De manschappen voegen zich bij de troepen van Dirlewanger en moeten in de regio Bernau het defensieve kordon rondom de hoofdstad versterken. Als op 16 april 1945 het inferno van de Slag om Berlijn losbarst, belandt SS-Panzergrenadier Verlaan in de verschrikkingen van deze helse tang, waarmee het Rode Leger de laatste resten bruine lucht uit de regio rondom de nazihoofdstad knijpt, op nog geen 20 kilometer ervan vandaan. Twee miljoen Duitse en Russische manschappen staan tegenover elkaar. Zij worden versterkt door vijfduizend tanks, vijfentwintigduizend stuks geschut en granaatwerpers en meer dan vijfduizend vliegtuigen. De Duitse verdedigingslinies worden vanuit het oosten in massieve aanvalsgolven van het 1ste Wit-Russische Front van het Rode Leger onder maarschalk Zjoekov meedogenloos teruggedrongen. Eén dag voordat Hitler zich ruim zes meter onder de grond achter vier meter gewapend beton een kogel door het hoofd schiet of een cyaankalicapsule doorbijt (of beide?), sneuvelt Geert Verlaan ergens in maart 1945 als soldaat in de 2. Kompanie SS-Freiwilligen Legion Niederlande. Maar misschien raakt hij wel in Russische krijgsgevangenschap. In ieder geval wordt een mensenleven tussen de nietsontziende maalstenen van de waanzin vergruisd.